vasten

De statuten (1473) van het Gasthuis Ten Bunderen van Moorslede bevatten een uitgebreide regelgeving voor de zusters in verband met vasten en vlees derven:

"Alle vridaghen zullen zij vasten het en ware kerstdach. inschelijcx alle daghe in de vastene ende alle ander daghen die de heleghe kercke ghebiet te vastene In den advent zullen zij vleesch derven ende vasten maendach woensdach vridach ende zaterdach up den goeden vridach ende onser vrauwe avent half oust zullen zij vasten te borren (= water) ende te brode ende swoendachs en zullen zij gheentijt (= nooit) vleesch eten binden hospitale".

De zusters van Ten Bunderen waren dus gehouden te vasten op de dagen, die door de Kerk waren vastgelegd: "alle daghen die de heleghe kercke ghebiet te vastene". Op die dagen mochten de religieuzen geen vlees, vleesbereidingen of dierlijk vet eten. Bovendien waren alle zuivelproducten verboden en was het aantal warme maaltijden beperkt tot één in plaats van twee per dag, met bij uitstek vis op het menu. Alle vasten- en onhoudingsdagen tesamen besloegen méér dan de helft van de 365 dagen van het jaar. Alléén zeer oude of zieke zusters konden hiervan dispensatie (= vrijstelling) krijgen van de overste. Wanneer zusters twee aan twee buitenshuis gingen mochten ze eten wat hen werd voorgezet.

Men kan spreken van 2 cycli van kerkelijk vastgelegde vasten- en onthoudingsdagen:

1. Gespreid over het kerkelijk jaar:
   1. De grote vastentijd, "alle daghe in de vastene". Voor religieuzen was dat vanaf de zondag vóór Aswoensdag tot Pasen.
   2. De adventstijd vóór Kerstmis (vanaf het feest van St. Maarten op 11 november tot en met 24 december: "In den advent zullen zij vleesch derven ende vasten maendach woensdach vridach ende zaterdach".
   3. De woensdag, vrijdag en zaterdag in de zogeheten quatertemperweken, aan het begin van elk van de 4 jaargetijden of seizoenen. ("Quatertemper" is trouwens afgeleid van het Latijnse "quator tempora" en betekent letterlijk "4 jaargetijden" of "4 seizoenen"). Quatertemperdagen waren dan ook 3 boete- en vastendagen ter heiliging van het nieuwe seizoen. Ze vielen
      • in de week na de eerste zondag van de vasten, bij het aanbreken van de lente;
      • in de pinksterweek, als de zomer begon;
      • in de derde volle week van september ter markering van de aanvang van de herfst,
      • in de week na de derde zondag van de advent, bij het begin van de winter.
      
      Middeleeuws eetgerei. (Saint-Denis bij Parijs, Musée d'Art et d'Histoire).

   4. Op vigiliedagen (afgeleid van het Latijnse "vigilia" = waakzaamheid). Het ging hier om de waak-dagen, die voorafgingen aan belangrijke kerkelijke feestdagen. Op de vigilie van (= de dag voorafgaand aan) O.L.V. Tenhemelopneming beperkten de zusters zich tot water en brood: "up den goeden vridach ende onser vrauwe avent half oust zullen zij vasten te borren (= water) ende te brode".

2. elke week, op vrijdag (behalve wanneer het feest van Kerstmis op die dag viel): "Alle vridaghen zullen zij vasten het en ware kerstdach". Op Goede Vrijdag waren enkel water en brood toegelaten.

vlees derven

Eetkom met brood. Eindhoven, Historisch Openluchtmuseum.

Het jaar rond was het verboden om vlees te eten op woensdag: "swoensdachs en zullen zy gheentyt (=nooit) vleesch eten binden hospitale". Ter vervanging van vlees werden zuivelproducten op tafel gezet. Buiten de vastentijd vóór Pasen, de adventstijd vóór Kerstdag, de quatertemperdagen en de vigilies mochten de zusters geen vlees klaarmaken op maandag, woensdag vrijdag en zaterdag, maar wel op zondag, dinsdag en donderdag. Er werd een uitzondering gemaakt wanneer grote kerkelijke feesten op een van die dagen viel. De plaatsing van de onthoudingsdagen op maandag, woensdag, vrijdag en zaterdag gebeurde niet willekeurig. Zo herinnert de woensdag aan het verraad door Judas, de vrijdag aan het lijden en de dood van Jezus. De zaterdag en de maandag vormen respectievelijk een voorbereiding en een nabeleving van de zondag.

zelfkastijding

Geseling van Christus. P. P. Rubens, begin 17de eeuw.
(Gent, Museum voor Schone Kunsten)

In tal van middeleeuwse kloosterstatuten werd nog een bijkomende vorm van lichamelijke versterving opgelegd. De religieuzen moesten zichzelf, meestal een keer per week, een lijfstraf toedienen in de vorm van geseling, meestal op de rug. Deze praktijk was bedoeld als boetedoening om te delen in het lijden van de gegeselde en gekruisigde Jezus en om de eigen lichamelijke bekoringen te bedwingen.

afgescheiden leven

Detail van een schilderij (1578) in het Stedelijk Museum Hof van Busleyde in Mechelen.

De zusters van het Gasthuis Ten Bunderen waren dan wel geen slotzusters. Ze mochten zich niet zomaar alléén buiten hun kloosterdomein begeven of praten met een wildvreemde man. Voor een uitstapje moesten ze de toestemming krijgen van de overste én altijd vergezeld zijn van een andere zuster, niet naar eigen keuze, maar aangeduid door de overste: "Zy mueghen ooc huten bevanghe (= omheining) vanden hospitale niet gaen zonder oorlof noch zonder eene andere zustere...Niemant zal eenen man alleene toe spreken ten ware vadere broedere oem of ander eerbaer persoon niet suspect zynde"

Deze clausuur (afgeleid van het Latijnse "claustra", wat afzondering betekent) maakte het klooster ontoegankelijk voor buitenstaanders, met uitzondering van naaste familieleden, gasten, pelgrims, zieken, werklieden, personeel, e.a. Tegelijk moest ze de zusters beschermen tegen de verlokkingen van de buitenwereld. Zo konden onnodige afwezigheden het hechte gemeenschapsleven verstoren en de interne discipline aantasten.

stilte

Reconstructie van een middeleeuwse kloosterdormter.

In de kapel en 's nachts in de "dormter" (= gemeenschappelijke slaapruimte) mochten de zusters niet met mekaar praten: "zij zullen ooc alle houden silencie inde capelle ende inden dormtere ten ware dat zij den aermen toespreken moesten". In de meeste hospitalen en gasthuizen werd bovendien stilte voorgeschreven tijdens de gemeenschappelijke maaltijden in de eetplaats ("refectorium"). Als het echt nodig was om iets te zeggen of te vragen, dan gebeurde dat discreet en fluisterend.

Reconstructie van een middeleeuwse kloosterrefter.